Prof. Dr. İskender Sayek – Tıp eğitiminin yoğun bilgi yükü karşısında, hekim adayının giderek mekanikleşen insancıl özelliklerinden de çok şey yitiren bir etkinliğin uygulayıcısı olmaya başladığı, hastasını dinlemeyen, ona ve genelde topluma giderek yabancılaşan bir kişilik geliştirmektedir.
Tıp fakültesinden mezun olduktan sonra uzmanlık eğitiminde de aynı süreç devam etmektedir. Evrensel ve yerel uygulanan sağlık politikaları hekimlik değerlerinin kaybına yola açmakta ve farklı bir hekim kimliği ortaya çıkarmaktadır. Bunlara karşın hekimlik değer kaybının önlenmesi önemlidir. Bu nedenle son dönemlerde tıp eğitiminin gerek mezuniyet öncesi gerek mezuniyet sonrası tıp eğitimi içinde profesyonellik yeni bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.
Hekimlik uygulamalarında sadece bilgi ve beceri sahibi olmak yeterli değildir. Hekimlik ortak mesleki değerlerin farkında olmak ve bu değerleri desteklemek sorumluluğunda olduğunu bilmek gerekir. ABD’de uzmanlık eğitim programları akreditasyon kurulu olan Accerditation Committee on Graduate Medical Education (ACGME) uzmanlık eğitimi için belirlediği 6 temel yetkinlik arasında profesyonelliğe yer vermiş ve tüm uzmanlık alanları için önemini ortaya koymuştur.
Hekimlikte profesyonellik meslek örgütlerinin de dikkatini çekmiş ve bazı ilkelerin belirlenmesi ile davranış standartlarının yükseltilmesi amaçlanmıştır. American College of Surgeons, Canadian Association of General Surgeons, İngiltere’de Royal College of Surgeons ve Royal College of Physicians gibi meslek örgütleri ayrı ayrı bir dizi kurallar tanımlamışlardır. Meslek örgütlerinin bu kuralları tanımlaması mesleksel değerlerin ve davranış biçiminin geliştirilmesinde önemli yol gösterici olmuştur.
Sağlık hizmeti sunan birçok kurum da kurumsal politikalar çerçevesinde ilkeler belirlemişlerdir. Bu ilke ve politikalar ile cerrah, hasta, ziyaretçi, asistan, ve diğer sağlık çalışanları arasındaki çatışmalara çözüm üreten mekanizmalar oluşturulmuştur. Kurumlar kendi profesyonel davranış standartlar kılavuzları hazırlayarak bu sorunları gidermeye çalışmaktadır. Bazı kurumlar çalışanlarına profesyonel davranış kurallarına uyacaklarına dair bir belge de imzalatmaktadırlar. Böyle bir belge davranış için katı bir çerçeve olmasa da kişilerde bir farkındalık yaratması ve kişilerin mesleki sorumluluklarını kavrayabilmeleri açısından anlamlıdır..
Tanım : Webster’e göre profesyonellik “bir mesleği veya meslek üyesinin davranış, amaçları ve niteliğini betimleyen özellikler” olarak tanımlanmaktadır. Profesyonel davranış hekimlik mesleğinin yürütülmesi için kazanılması ya da geliştirilmesi gereken tutum, davranış ve değerler bütünlüğüdür.Profesyonelliğin temel rasyoneli hasta güvenliğidir. Tıp, bilim ile toplum arasında bir köprü görevi görür. Klinik uygulamalarda güncel bilginin kullanımı insan sağlığı açısından önemlidir. Hekim yetkinliği mesleki değerler arasında yer alır.
Mesleki otonomi veya bağımsızlık, öz-yönetim ve hekimin toplumdaki konumunun belirlenmesi ile buna karşılık toplumun sağlık hizmet sunumunda hekimin sorumlulukları, etik ile ilgili standartlar ve fedakarlığın değerlendirilmesi tıpta profesyonelliğin temelidir. Hekimlikte fedakarlık, hekimin hasta ve toplum çıkarlarını kendi çıkarlarının önüne geçirmesidir. Fedakarlık kişinin görevinin ötesinde veya önünde hareket etmesi anlamını da taşır.
Hekimlikte mesleksel değerler olarak adanmışlık, fedakarlık, dürüstlük, doğruluk, ahlaklı ve etik davranış biçimi, ekip çalışması yapabilme, özerklik, toplum ve mesleğe karşı sorumluluk ve mesleki yeterliliği kapsar. Bu değerler hasta odaklı bir hizmet sunumunun karşılığıdır. Bunun temeli hekim hastasına şefkat göstermesi, sevecen olması, onun durumunu anlayabilme ve duygularını paylaşabilmesidir. Ancak bugünkü ekonomi ve girişimciliğin tıbbı etkilediği sosyal ortamda biyomedikal araştırmaların egemenliği ve hızla büyümesi, tıbbın giderek artan teknoloji bağımlılığı bunun karşısında en önemli engeldir. Bunun sonucunda hastaya bütünsel bakım yerine tedavi mekaniği ile daha çok ilgilenir duruma gelinmiştir. Bunların yanısıra tıbbın ticarileşmesi, sağlığın meta olarak görülmesi diğer nedenlerdir. Hekimlikte profesyonellik mesleki değerler ve sorumluluklar bütünlüğü olarak değerlendirilmelidir. Öyle yapılırsa ancak değer kazanabilir.
Kanadalı bir hekim olan William Osler hekimlikte profesyonelizmin gelişmesine önemli katkılar yapmıştır. Kendisi hekimliğin “iş” değil “meslek veya tutku” olarak algılanması gerektiğini tanımlamıştır. Osler hekimliğin şefkat ve yetkinlikle yapılması gerektiğini savunmuştur. Osler’in önerdiği bu idealist yaklaşım yeni kuşak hekimlik için farklı bir biçime dönüştürülmesi istenmektedir. Hekimlik uygulamalarında değişen klinik kılavuzlar, hekimlerin kazançları ile ilgili farklı yaklaşımları, tıbbi hataların aşırı yorumlanarak ifşa edilmesi ve hasta beklentilerinin yükselmesi ile hekim endüstri ilişkilerinde sınırların bulanıklığı bugünkü hekimlik için profesyonellğin yeniden yapılandırılmasında etkili olmuştur. Bu değişim Osler’in kavramının veya daha eski olan ve hekimlik uygulamalarında davranış biçimini tanımlayan Hipokrat andındaki ilkelerin önüne geçememiştir. Burada yapılan tanımlamalardan ve aşağıda verilen bilgilerden görüldüğü gibi hekimlikte profesyonellik hekimin davranış biçimini kapsayan geniş bir anlamı olan değerleri içermektedir. Profesyonelliğin temeli hekimin bu değerlere saygılı olması ve hekimlik uygulamalarında kullanmasıdır.
Profesyonelliğin etkileri ve eprofesyonelliği etkileyen süreçler: Hekimlikte profesyonellik iki alanda kavramsallaştırılabilir: (1) hasta, hasta yakını ve ekipteki sağlık çalışanları ile etkileşim ve (2) sağlık hizmeti sunan yönetim, hükümet ve meslek örgütleri ile etkileşim.
Physician Charter güncel dört çekirdek değer tanımlamıştır:
1) hasta odaklı hizmet sunan müşfik, saygılı ve işbirliği yönelimli olmak,
2) dürüst ve sorumluluk sahibi olmak,
3) mükemmeliyetçi; ve
4) sağlık kaynaklarının adil ve etik kullanımını sağlayıcısı olmak.
Profesyonelizmde bu değerlerin tutumdan çok davranış özellikleri olduğu unutulmamalıdır.
Araştırmalar profesyonel olmayan davranışların tahminlerin üstünde olduğunu göstermektedir. Mesleki standartların tanımlanması, işyeri kurumsal politikalar ve öz-yönelimler cerrahların hizmet sunumu, eğitim ve araştırma ile ilgili mesleki uygulamalar için uygun bir ortam yaratacaktır.
Hekimlikte profesyonel davranış biçiminin sergilenmesinde bazı engeller olduğu unutulmamalıdır, bu da olağan dışı değildir. Bu nedenle profesyonelliğin geliştirilmesi için esneklik ve adaptasyon becerileri öğretilmeli ve buna karşı konulması ve kişinin kendisini koruma yollarını bulabilmesi sağlanmalıdır. Bu beceriler Lucey ve Souba tarafından a) öz-farkındalık ve öz-denetim (kendine hakim olma), b) durumsal farkındalık, c) alternatif strateji geliştirme, d) kriz ortamında iletişim becerisi, ve e) uzman koçluk olarak belirtilmiştir. Bunların yanısıra emosyonel zeka, yansıtıcı uygulama ve akıllı yaklaşım profesyonelliği zenginleştirir.
Profesyonellik bağlamının rolü, özellikle tıp eğitiminde öğrenim ortamının profesyonelliğe nasıl şekil verdiği üzerinde durulmuştur. Toplumsal ve organizasyonel güçlerin hekim profesyonelliğini etkilediği ileri sürülmüştür. Bu etki birden çok düzeyde oluşmaktadır. Sağlık hizmet sunumunun çok bileşenli karmaşık bir sistem olduğu unutulmamalıdır. İç etmenlerin yanısıra dış çevrenin önemli etkileri vardır. Profesyonelliğin güçlendirilmesi için organizasyonel ve çevresel etmenlere de odaklanılmalıdır. Bu çabalar hekimin profesyonel davranışını desteklemeli ve profesyonel olmayan davranışlara yol açan etmenleri ortadan kaldırmalıdır. Sağlık hizmet sunumuna erişimde eşitlik ilkesinin sağlanması bu açıdan önemlidir. Yanlış finansal hedefler, yetersiz alt yapı ve uygun olmayan geri ödeme politikaları hekimlikte profesyonelliği olumsuz etkileyen önemli etkenlerdir.
Organizasyonel ve çevresel etmenlerden etkilenen profesyonel davranışın güçlendirilmesi sadece mesleki açıdan değerlendirmenin ötesinde profesyonelliği destekleyecek etmenlerin güçlendirilmesini gerektirir. Profesyonel davranışları etkileyen finansal girişimler ve organizasyonel düzenlemeleri yapan sağlık hizmet sunucuları, politika yapıcılar meslek örgütleri ve hekimler ile birlikte çalışarak hekimlik uygulamalarını etkileyen karar süreçlerini belirlemlidir. Sistemler hekimlerin çalışmalarını farklı bir yöne götüren girişimler, örneğin performansa dayalı ücretlendirme, yerine hekimin hastası ve topluma karşı profesyonel sorumluluklarını karşılayacak bir şekilde çalışmalarını sağlamalıdır. Hekimliğin insancıl yönleri ön plana çıkarılmalıdır. Evrensel olarak yapılan yanlış uygulamalar, hekimliğin mesleksel değerlerinin gözardı edildiği politikalar hekimliğin toplumdaki saygınlığının kaybına yol açmış ve toplumun olumsuz etkilenmesine neden olmuştur.
Prof. Dr. İskender Sayek
Hacettepe Üniversitesi (emekli) Öğretim Üyesi
Kaynaklar
Elcin M, Odabasi O, Gokler B, Sayek I, Akova M, Kiper N.Developing and evaluating professionalism. Med Teach. 2006 ;28:36-9.
Jones JW, McCullough LB. Ethics of unprofessional behavior that disrupts: Crossing the line. J Vasc Surg 2007;45:433-434.
Iramaneerat C . Instruction and assesment of professionalism for surgery residents. J Surg Educ 2009;66:158-62
Christian F,Pitt DF, Bond J ve ark. Professionalism-connecting the past and the present and a blueprint for the Canadian Association of General Surgeons. Can J Surg 2008;51:88-91.
Working Party of the Royal College of Physicians. Doctors in society: Medical profesionalism in a chainging world. Clin Med 2005;5 (6 Suppl 1):S5-40 (Abstract)
McCawley N, LeahyAL. The challenges of surgical professionalism. Surgeon 2011:9:1-2.
Warnock GT. Reflecting on principles of professionalism. Can J Surg 2008;51:84-5
Souba , Steinberg SM. Professionalism in surgery. ACS Surgery,www.acssurgery.com/acssurgery/institutional/readsamplechapteraction.
Lesser CS, Lucey CR, Egener B ve ark. A behavioral and system view of professionalism. JAMA 201;304:2732-3